जोतिबाचा इतिहास

श्री जोतिबा अथवा केदारेश्र्वर हे बद्रिकेदारेचेच रूप आहे. ब्रम्हा, विष्णू, महेश आणि जमदग्नीचा क्रोधांश या सर्वांचा मिळून एक तेजो:पुंज अवतार म्हणजेच केदारनाथ किंवा जोतिबा! 'जोतिबा' या नावाची उत्पत्ती 'ज्योत' या शब्दापासून झाली असून ज्योत म्हणजे तेज, प्रकाश! वायू, तेज, आप (पाणी), आकाश व पृथ्वी या पंचमहाभूतांपैकी 'तेजाचे' शक्तींदैवत म्हणजेच वाडीरत्नागिरी जोतिबा! पौगंड ऋषिंच्या वंशाला दिवा नव्हता. त्यांनी तपश्यर्या करून बद्रीनाथांना संतुष्ट केले. बद्रीनाथांनी पौगंड ऋषि या त्यांची पत्नी विमलांबुजा यांच्या पोटी जन्माला येण्याचे वचन दिले. त्याप्रमाणे चैत्र शुद्ध षष्टी युक्त सप्तमीच्या दिवशी रविवारी सूर्योदयाला विमलांबुजेच्या ओंजळीत नाथ, ज्योती रूपात प्रगटले. पुढे विमलांबुजेचा भाव जाणून आठ वर्षाचे बटू म्हणून प्रगटले.

उत्तरेचा देव दक्षिणी आला! :

कोल्हापूरच्या श्री महालक्ष्मीला, दैत्यसंहाराच्या संग्रामात सहाय्य करण्यासाठी जोतिबा हिमालयातून दक्षिणेत आला, अशी कथा केदारविजयात दिलेली आहे. 'जोतिबा' हे 'ज्योतिर्लिंग' या नावाने लोकसंस्करण आहे. 'जोतिबाची' मूर्ती चतुर्भुज, हातात खड्ग, डमरू, त्रिशूल अमृतपात्र या आयुधांसह आहे. अश्व हे त्याचे वाहन आहे. धर्मरक्षणार्थ आवतारपुरुष जन्म घेतात, अशी एक समजूत आहे. जोतिबांच्या मागे अशीच पार्श्वभूमी आहे. रत्नासूर आणि कोल्हासूर या राक्षसांनी अनाचार सुरु केला. करवीरवासियांनी या दैत्यांचा त्रास होत असे, म्हणून देवी महालक्ष्मीने केदारनाथांचा धावा केला. तेंव्हा केदारनाथांनी जोतिबांचे रूप घेऊन त्यांचा नायनाट केला. अकरा दिवसांच्या घनघोर संग्रामानंतर श्री जोतिबांनी श्री चर्पटअंबेच्या म्हणजेच चोपडाईच्या साहाय्याने रत्नासुराचा त्रिशुळाने वध केला. तेंव्हा लोकांनी आनंदाने "चां S S ग भलं - चां S S ग भलं " असा एकच जयघोष केला.

मंदिराचा पूर्वइतिहास :

जोतिबाचे आज जे मोठे मंदिर दिसते त्या ठिकाणी पूर्वी छोटेसे देवालय होते. हे मूळ मंदिर कराडनजीच्या किवळ येतील नावजी नामक भक्ताने बांधले व त्यानंतर आजचे जे देवालय आहे ते इ.स. १७३० मध्ये ग्वाल्हेरचे महाराज राणोजी शिंदे यांनी मूळच्या ठिकाणी भव्य स्वरूपात पुर्नचित करून बांधले. हे मंदिर साधे असून त्याचे बांधकाम उत्तम प्रतीच्या काळ्या बेसाल्ट दगडात करण्यात आले आहे.

दुसरे केदारेश्वराचे देवालय, विशेष म्हणजे ते खांबांच्या आधाराशिवाय उभे आहे. हे मंदिर १५५ वर्षांपूर्वी म्हणजे इ.स. १८०८ मध्ये दौलतराव शिंदे यांनी बांधले. केदारलिंग व केदारेश्वर यामध्ये चर्पटअंबा म्हणचे चोपडाईचे देवालय आहे. ते इ.स. १७५०मध्ये प्रीतीराव चव्हाण, हिंमतबहादूर यांनी बांधले. या तीन देवळांचा एक गट होतो.

चौथे रामेश्वराचे देवालय, हे इ.स. १७८० मध्ये मालजी निकम, पन्हाळकर यांनी बांधले. केदारेश्वरसमोर एका लहानशा चौथऱ्यावर दोन काळ्या दगडात नंदी आहेत. हेही दौलतराव शिंदे यांनी बसविले. देवालयाचे पूर्वेकडील बाहेरील बाजूस सटवाई पूर्वाभिमुख आहे. पश्चिमेस रामलिंग पूर्वाभिमुख आहेत. देवालयाचे भिंतीवर पाच, सहा ठिकाणी वीरगळ दगडही बसविले आहेत.

“श्री केदारनाथाने जोतिबा डोंगराभोवती बारा ज्योतिर्लिंग स्थापन केली म्हणून त्यांना 'ज्योतिर्लिंग' असेही म्हणतात. बारा ज्योतिर्लिंगांची स्थापना करताना त्यांनी सर्व प्रथम त्यांच्या मूळ अवतीर्ण ठिकाणाचे स्मरण म्हणून हिमालयातील केदारेश्वर लिंग स्थापन केले म्हणून त्यांना केदारलिंग असेही म्हणतात.”